نام سرزمین باستانی ایلام به صورت «هل تم تی» یا «هت تم تی»(Hat \ Hal-tam-ti) و صورت­های مشابه آمده است. این نام در خط سومری در صورت هزوارشی Nim.ki  نوشته شده که به صورت (Elam (a (در سومری) و Elamtu (در اکدی) خوانده می­شده است که خود صورتی است از واژه­ی Hal-tam-ti و نام امروزی «ایلام» یا «عیلام» که در جهان مرسوم شده است، برگرفته از گونه­ی نوشتاری در عهد عتیق است.
متاسفانه شیوه­ی نگارش سومری و نوشتاری عهد عتیق بی­توجه به اصل واژه برای برخی این گمان را ایجاد کرده است که ایلام یا عیلام را واژه­ای سامی، هم ریشه با علی - یعلوا عربی بپندارند و آن را به نادرست و ناروا «سرزمین بلند» معنی کنند.

قدیم ترین یادگاری که از زندگی نیاکان باستانی ما باقی است «نُسک های اَوسْتا» است که شامل سروده های دینی ، احکام مذهبی و محتوی تواریخی است که شاهنامه ی فردوسی نمودار آن است و مطالب تاریخی آن کتاب از «کیومرث» تا زمان «گشتاسب شاه» می پیوندد، و پادشاهی اَپَرداتَه (پیشدادیان)،کَویان (کیان) و زمانه ی هفت خدایی را با هجوم بیگانگان، مانند: اژیدهاک (ضحاک) و فراسیاک تور (افراسیاب) ترک تا پیدا آمدن زردتشت سپیتمان شرح می دهد

بر اساس گفته های هردوت ، شخصی به اسم دیوکِس (دیااکو) پسر فراُتِنس که دهقانی می کرد در میان طایفه خود در عدل و داد خوشنام شد و مردم دعوا ها و محاکمات خود را پیش او می بردند . پس از مدت ها او ازین کار دوری کرد و دزدی و اغتشاش بالا گرفت .مردم جمع شدند و او را به عنوان پادشاه انتخاب کردند و او تشکیلاتی برای خود دست و پا کرد و محلی را با نام اکباتان (در خطوط آشوری اَمَدنا و در کتیبه های هخامنشی هَنگ مَتانَ یعنی محل اجتماع )برای خود انتخاب نمود .

شهر اکباتان قبل از دیااکو هم بوده و پادشاهان آشور از آن نام برده اند اما این دیااکو بود که آبادش کرد و هفت دیوار دور آن کشید ،به این صورت که هر دیواری بر دیوار بعدی برتری داشت و داخلی ترین دیوار بود که بر همه ی دیوار ها مسلط بود . قصر پادشاه را در همین دیوار ساخته بودند .دیوار هفتم طلایی رنگ مزین شده بود و بقیه دیوار ها هر یک به یک رنگ اختصاص داشتند .دیااکو به تقلید از دربار آشور مراسمی برای پذیرایی و رویارویی با پادشاه قرار داد .مثلاً رویایی با پادشاه در جایز نبود و کار ها به شخص معینی سپرده می شد.

این پادشاه ماد از سال ۷۰۸ (به نظر بعضی ها ۷۰۱) تا ۶۵۵ قبل از میلاد مسیح حکومت کرد و در این دوره ،به جمع آوری و یک پارچه کردن طوایف ماد پرداخت .در آن زمان پادشاه آشور سیناخریب در بابل و ایلام گرفتار بود و چون حکومت ماد ،باح خود را مرتباً به آشور می پرداخت ،آشوریان هم مزاحمتی برای ماد بوجود نیاوردند

ایلامیان شاخه ای از آن دسته از اقوام خویشاوند و همزبانی بودند که در حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد از اسیای میانه به ایران کوچ کردند. ایلامیان در جنوب غرب ایران امروزی ساکن شدند. و بعد از چندین قرن موفق به ایجاد تمدن بزرگی به نام ایلام شدند و دولت عیلام نزدیک به سه هزار سال دوام یافت.
ایلامیان تقریبا همزمان با سومری ها دولتشان را که شامل خوزستان, اطراف کوههای بختیاری,لرستان,پشتکوه و انشان یا انزان(فارس) بود تشکیل دادند.پایتختشان شوش بود و اهواز و خایدالو(خرم اباد) از شهرهای مهم شان بود(حقوق تاریخ, صفحه ٨۳, علی پاشا). ولی بعدا سرزمین تحت سلطه شان را تا نواحی مرکزی و شرقی ایران گسترش دادندַ

تا این‌ اواخر از دیانت‌ و مذهب‌ ایلامیها آگاهیهای‌ چندانی‌ به‌ دست‌ نبود. امّا با کشف‌ چوغازنبیل‌ «تل‌چون‌سبد» از سالهای‌ ۱۹۴۰ میلادی‌ به‌ بعد که‌ در جنوب‌ غربی‌ ایران‌ در صحرایی‌ خشک‌ قرار دارد تا اندازه‌یی‌ در این‌ مورد آگاهی‌ به‌ دست‌ آمده‌ است‌. در آغاز کتیبه‌یی‌ منقوش‌ بر آجر در اطراف‌ تل‌ به‌ دست‌ آمد که‌ به‌ خط‌ و زبان‌ ایلامی‌ بود و حاکی‌ از بنای‌ شهری‌ مذهبی‌ بود که‌ به‌ فرمان‌ اونی‌تاش‌گال‌ Unitashgal بنا شده‌ بود و این‌ پادشاه‌ در حدود ۱۲۵۰ پیش‌ از میلاد زندگی‌ می‌کرده‌ است‌

چون خواننده به نقشة جغرافیای  مراجعه کند و انگشت خود را از مصب رود دجله بر خلیج فارس تا شهر عراقی‌العمارة حرکت دهد و، هنگامی که به این شهر رسید انگشت خود را، در امتداد مشرق، از مرز عراق بگذراند و به شهر شوش کنونی برساند، به این ترتیب حدود کشور شهر شوش قدیم را یافته است؛ این شهر مرکز ناحیه‌ای است که یهودیان آن را عیلام، یعنی زمین بلند، می‌نامیده‌اند. در این سرزمین کم وسعت، که از طرف باختر با مردابها و از طرف خاور با کوههای کنار فلات بزرگ ایران محدود و حفاظت می‌شده، ملتی می‌زیسته است که نژاد و منشأ آن را نمی‌دانیم، و یکی از مدنیتهای تاریخی به دست همین مردم ایجاد شده است. در همین ناحیه، به اندازة زمان یک نسل پیش از این، باستانشناسان فرانسوی به آثاری انسانی دست یافته‌اند که تاریخ آنها به ۰۰۰،۲۰ سال قبل می‌رسد؛ نیز شواهد و اسنادی از فرهنگ و تمدن پیشرفته‌ای پیدا کرده‌اند که قدمت آن تا ۴۵۰۰ سال قبل از میلاد بالا ميرود.